Najpotężniejsze rody magnackie w Polsce sprawowały rządy na swych posiadłościach, w miastach i zamkach. Prowadziły politykę i przyczyniły się do rozwoju gospodarczego. Ich najznamienitsi przedstawiciele byli mecenasami sztuki, sprawnymi dowódcami, wykształconymi mężami stanu. Bez nich nie byłoby tylu posiadłości i rezydencji, zamków i pałaców, a nawet całych wiosek, miast i niezliczonych zabytków. Nie brakowało jednak czarnych kart w historii: zdrajców, czarnych owiec i nieudolnych przywódców.
Czartoryscy herbu Pogoń Litewska
Jednym z najznamienitszych rodów magnackich byli Czartoryscy, mecenasowie sztuki, wykształceni stratedzy i autorzy reform. Wraz z Poniatowskimi założyli Familię, czyli stronnictwo opozycyjne dla króla Augusta III Sasa. Po drugiej stronie sporu stał obóz staroszlachecki z Branickimi i Potockimi na czele. Rody magnackie stale były ze sobą w układach bądź sporach, a także krzyżowały się ze sobą, by zachować pochodzenie szlacheckie. Czartoryscy zawierali małżeństwa m.in. z Radziwiłłami, Działyńskimi i Sapiehami.
Czartoryscy herbu Pogoń Litewska to ród książęcy wywodzący się od księcia Czartoryska na dzisiejszej Ukrainie. Czartorysk to malutka wieś w obwodzie wołyńskim, gdzie istniał zamek Czartoryskich. Ród miał we władaniu niezliczone pałace, zamek w Gołuchowie, a także w Korcu, Czernelicy, Klewaniu i Międzybórzu (Ukraina). Najbardziej znany jest jednak pałac w Puławach.
Na początku, w XVI wieku, Puławy znajdowały się w posiadaniu Lubomirskich. To oni zbudowali okazałą rezydencję. Przez małżeństwo Marii Zofii z Lubomirskich z wojewodą ruskim Aleksandrem Augustem Czartoryskim w 1731 r., Puławy przeszły na sto lat we władanie Czartoryskich. Dzięki małżeństwie Adama Kazimierza z Izabelą Flemming, czyli późniejszą Izabelą księżną Czartoryską, majątek jeszcze się powiększył. Czartoryscy zamieszkali w Puławach i stworzyli z nich centrum sztuki i życia politycznego. Nie bez przyczyny mówiło się o rezydencji Polskie Ateny.
Czartoryscy sprowadzili do Polski Damę z gronostajem Leonarda da Vinci, Portret młodzieńca autorstwa Rafaela i Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta. Pierwsze muzeum znajdowało się w budynku Świątyni Sybilli w Puławach, kolejne w Domu Gotyckim. Po powstańczej burzy zostało przeniesione do Krakowa.
Czytaj więcej: Puławy – rezydencja Czartoryskich, która zmieniła historię.
Zamoyscy herbu Jelita
Zamoyscy to ród o przydomku Saryusz pieczętujący się herbem Jelita. Historia do tej nazwy została wymyślona po latach, ale jest bardzo ciekawa. Pierwszy z rodu, Florian Szary, brał udział w bitwie pod Płowcami w 1331 roku i został poważnie ranny, tak iż podtrzymywał swe wnętrzności. Był jednak w stanie porozmawiać z Władysławem Łokietkiem i nie uskarżać się, a król za jego bohaterstwo naznaczył go herbem Jelita. Jego herbownymi byli też m.in. kompozytorzy: Lutosławski i Paderewski. Przydomek Saryusz odnosi się zaś do wsi Szarzyn, gdzie mieszkała gałąź Zamoyskich.
To właśnie dzięki Zamoyskim możemy podziwiać Zamość. Miasto powstało dopiero w 1580 roku na mocy lokacji Jana Zamoyskiego.
Zamość stał się stolicą Ordynacji Zamoyskiej i siedzibą rodu. To w założeniu zupełnie prywatne miasto, samowystarczalne, idealne, planowane od postaw. Jego główna oś zaczyna się na pałacu Zamoyskich. W centrum zaś wytyczono rynek. Ratusz jednak nie stoi na jego środku, a przy jednej z pierzei, by nie przyćmiewać roli pałacu.
Z ratuszowej wieży w sezonie codziennie w południe rozlega się w trzy strony świata zamojski hejnał. Tak już się utarło, że hejnalista nie zwraca się w stronę Krakowa – za czasów Jana Zamoyskiego siedziby króla, którego nie popierał.
Jan Zamoyski sprowadził do Zamościa franciszkanów. Zgodził się także na osiedlanie się Żydów, którzy szybko zaczęli stanowić połowę ludności miasta.
Zamoyscy nie tylko żyją do dziś, ale… władają Zamościem. Obecnym prezydentem miasta jest Marcin Zamoyski, syn Jana Zamoyskiego ostatniego ordynata zamojskiego. Nie jest to jednak nieprzerwana linia, poprzednicy obecnego prezydenta nie wywodzą się ze szlachty.
Żyje także m.in. Adam Zamoyski, były prezes zarządu Fundacji Książąt Czartoryskich, syn Stefana Adama Zamoyskiego i Elżbiety Czartoryskiej.
Ossolińscy herbu Topór
Ossolineum – Zakład Narodowy imienia Ossolińskich to dziś instytucja będąca wizytówką i spuścizną tego rodu – stąd na pewno ich znacie. Część rodu Toporczyków spod Krakowa osiadła w miejscowości Ossolin, a potomkowie Jana z Ossolina nazwali się Ossolińskimi. Ich potomkowie żyją do dziś, podobnie jak Zamoyscy.
Siedzibą rodu stał się zamek w Ossolinie (niedaleko Sandomierza, świętokrzyskie), po którym została garstka ruin. Dobrze zachowane jest jednak wiekopomne dzieło Krzysztofa Ossolińskiego, zamek Krzyżtopór, niegdyś największy kompleks pałacowy w Europie. Tajemna twierdza kryje w sobie ogrom zagadek i numerologii. Ma okien tyle, ile dni w roku, pokoi tyle, ile tygodni, wielkich sal 12, czyli tyle, ile miesięcy. Forteca zbudowana została z użyciem miliona kurzych jaj i miała nawet akwarium w suficie jadalni! Wielki rozmach czuć jeszcze dziś. Podobno sekretny korytarz prowadził stamtąd do Ossolina.
Krzysztof zbudował zamek dzięki temu, że odziedziczył po ojcu część majątku w Urazie. Budowa rozpoczęła się w 1627 roku a zakończyła w 1644 roku. Krzysztof Ossoliński zmarł w rok później. Nie nacieszył się długo swoją piękną fortecą.
Polski instytut naukowy i kulturalny Ossolineum powstał dzięki gromadzeniu przez Ossolińskich tekstów literackich i innych dóbr kultury. Został założony w 1817 roku we Lwowie. Dziś działa we Wrocławiu. Stał się m.in. wydawcą serii Biblioteka Narodowa. Dziś działa fundacja, której celem jest utrzymywanie Narodowej Biblioteki Ossolineum.
Radziwiłłowie herbu Trąby
Wyliczając rody magnackie, nie można pominąć Radziwiłłów. Musimy jednak zaznaczyć, że choć odznaczyli się w historii Polski, byli najpotężniejszym rodem litewskim. To właściciele ziemscy, miłośnicy Chopina i wpływowi politycy.
Ich głównymi posiadłościami były na początku te w Ołyce (dzisiejsza Ukraina) i Nieświeżu (Białoruś). Do dziś zachowało się kilkadziesiąt pałaców i innych posiadłości, których byli właścicielami lub zarządcami.
Dzięki małżeństwu Barbary Radziwiłłówny z Zygmuntem Augustem wżenili się w ród królewski. Byli też spokrewnieni i spowinowaceni z Hohhenzolernami w wielu pokoleniach. Radziwiłłowie znani są ze swojej waleczności i religijności, chronili różnowierstwa na Litwie, następnie przeszli na katolicyzm. Na Litwie walczyli o hegemonię z Sapiehami. Stworzyli wiele linii rodowych i ordynacji, byli potężnym stronnictwem politycznym i opowiadali się niekiedy przeciwko władcom. Mieli wpływy, dzięki którym mogli sobie na to pozwolić.
Niemal każdy mężczyzna z rodu Radziwiłłów był wojewodą wileńskim, kanclerzem, hetmanem wielkim litewskim, polnym litewskim, biskupem krakowskim, ordynatem lub kasztelanem.
Ciekawa jest historia Antoniego Radziwiłła, który był władcą dóbr w Szperku, wsi nazwanej potem Antoninem. W pięknym drewnianym pałacu gościł m.in. Fryderyka Chopina. Zresztą kompozytor od najmłodszych lat grywał już w pałacu Radziwiłłów w Warszawie, czyli dzisiejszym Pałacu Prezydenckim. Antoni bardzo lubił Fryderyka, a ten cenił elitę Radziwiłłów z wielką wzajemnością.
Majątek w Antoninie przeszedł w ręce Michała Radziwiłła, który był niezwykłym hulaką. Został uznany za zdrajcę rodu, gdyż z rodzinnego mauzoleum kazał wyrzucić szczątki swych bliskich. Posiadłość oddał zaś Adolfowi Hitlerowi, gdyż zawsze czuł się Niemcem. Mimo to musiał wyjechać za granicę. Wielokrotnie żenił się z cudzoziemkami. Historycy uznają go za dotkniętego chorobą psychiczną.
Do dziś żyje wielu potomków Radziwiłłów, w tym Konstanty Radziwiłł, jeszcze do 9 stycznia 2018 r. minister zdrowia.
Leszczyńscy herbu Wieniawa
Rody magnackie często nadawały nazwy miastom lub ich nazwy wywodzą się od miejscowości. Leszczyński pochodzą z Leszczna (późniejszego Leszna) w Wielkopolsce. Najpierw opowiadali się silnie za reformacją, potem przeszli na katolicyzm. Najbardziej znanym członkiem tego rodu był król Polski, wielki książę litewski Stanisław Leszczyński. Był to głęboko wierzący człowiek, polityk, tłumacz i literat, najdłużej żyjący król Polski. Do dziś zachowało się wiele posiadłości Leszczyńskich, w tym przepiękny idylliczny zamek w Gołuchowie.
Zamek w Gołuchowie wzniesiono w latach 1550-1560 dla Rafała Leszczyńskiego – starosty radziejowskiego i wojewody brzesko-kujawskiego. Z tych czasów pozostały wyłącznie piwnice oraz fundamenty belwederu i trzech wież. W latach 1600-1628 przebudowę rodzinnej posiadłości zarządził Wacław I Leszczyński.
Czytaj więcej: Zamek w Gołuchowie – warownia zmieniona w pałac.
Zamek w Gołuchowie przestał być własnością Leszczyńskich w 1695 roku. Sprzedano go rodzinie Słuszków, a potem bardzo często zmieniał on właścicieli. W kolejnych latach byli nimi m.in. Chlebowscy, Górowscy oraz Suchorzewscy, a następnie Czartoryscy, którzy uratowali go od ruiny.
W 1704 roku zdetronizowano króla Augusta II Sasa, a Stanisław Leszczyński był wtedy delegatem konfederacji. Gdy został proklamowany i koronowany na króla Polski, trwały walki ze Szwedami. Wojska saskie zniszczyły podczas nich posiadłości Leszczyńskich, w tym Leszno.
Król był ostatnim potomkiem rodu Leszczyńskich, gdyż nie doczekał się męskiego potomka. Miał dwie córki, Annę i Marię, która poślubiła króla Francji Ludwika XV Burbona. Tym samym Leszczyński stał się przodkiem królów Francji, Hiszpanii i innych państw.
Potoccy herbu Pilawa
Potoccy wywodzą się z Potoka w woj. świętokrzyskim. To niezwykle ciekawy ród magnacki, który w XVIII w. był jednym z najpotężniejszych w Rzeczypospolitej. Przy tym wsławili się w historii i szlachetni Potoccy, jak i szubrawcy. Część z nich sprzeciwiała się stronnictwie Familii z Czartoryskimi na czele. Uchodziła za antyrosyjski odłam zrywający sejmy. Potoccy mają też znamienitych przedstawicieli, takich jak Ignacy i Stanisław Kostka. Potoccy to reformatorzy polityczni, ale też oświatowi w dobie stanisławowskiej.
Wśród trzech głównych linii rodu najbardziej znane są dwie: hetmańska zwana Srebrną Pilawą i prymasowską zwaną Złotą.
Do najbardziej znanych posiadłości Potockich należały dobra w Wilanowie. W latach 1730-1733 Wilanów był w rękach Augusta II Mocnego, a następnie przechodził w ręce Czartoryskich, Lubomirskich oraz właśnie Potockich. Poza tym Potoccy mieli swoje pałace m.in. w Józefowie, Krakowie, Krzeszowicach, Radzyniu Podlaskim, Lublinie, Tulczynie, Lwowie, zamki w Zbarażu, Łańcucie i wielu innych miejscowościach.
Czytaj także: Najciekawsze mauzolea w Polsce (Top 10)
Sapiehowie herbu Lis
Sapiehowie herbu Lis to książęcy ród litewski, który miał duży wpływ na dzieje Polski. Do pierwszej linii rodów magnackich Sapiehowie doszli przez liczne małżeństwa m.in. z Chodkiewiczami. Do najbardziej znanych członków Sapiehów należał kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, żyjący w II poł. XVI w. Piastujących takie stanowisko wśród Sapiehów było zresztą więcej, a zdarzyli się także hetmani wielcy litewscy i całe grono kasztelanów oraz wojewodów.
Szczyt potęgi rodu przypadł około 1700 roku. Sapiehowie gromadzili w swych rękach urzędy Rzeczpospolitej i liczne dobra. Dzięki posiadłościom ziemskim nie stracili na znaczeniu nawet w okresie pod zaborami.
Ostatnim najważniejszym członkiem rodu był zwany Księciem Niezłomnym kardynał Adam Stefan Sapieha zmarły w 1951 roku. To właśnie Adamowi Sapieże Karol Wojtyła zawdzięczał przyjęcie do podziemnego seminarium duchownego w Krakowie i późniejsze święcenia kapłańskie. – Księże Kardynale, za to, czym byłeś dla nas, dla mnie, dla wszystkich Polaków strasznego okresu okupacji. Bóg Ci zapłać – mówił potem Jan Paweł II podczas swej pielgrzymki do Polski w 1999 roku.
Dobra Sapiehów na terenie Polski pozostają nieliczne, zważając na to ile ich było na dzisiejszej Litwie, Ukrainie i Białorusi. Jedna z piękniejszych rezydencji to zamek w Krasiczynie, należący też oczywiście do Krasickich. To tutaj urodził się kardynał Adam Sapieha.
Braniccy
Braniccy herbu Gryf to linia wymarła w 1771 wraz ze śmiercią hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Był on jedną z większych postaci sceny politycznej w XVIII-wiecznej Polsce. Ród posiadał dwór w Branicach oraz m.in. pałace w Białymstoku (tzw. Wersal podlaski) i Choroszczy.
Jan Klemens Branicki ożenił się Katarzyną z Radziwiłłów i wspierał ich politykę, która popierała ustrój korzystny dla szlachty. Poróżnił się też z Czartoryskimi, z którymi wcześniej miał do czynienia. Gromadził wiele stanowisk i przywilejów. Często spędzał czas na rautach u króla Augusta II Mocnego. Poparł też Augusta III Sasa. Wtedy został aresztowany przez stronników Stanisława Leszczyńskiego. Uwolniły go wojska rosyjskie, a za wierność królowi został mianowany hetmanem polnym koronnym. W późniejszych latach założył pierwszą wojskową uczelnię w Polsce: Wojskową Szkołę Budownictwa i Inżynierii w Białymstoku.
Z kolei Braniccy herbu Korczak to inne odgałęzienie. Ten ród wymarł dopiero w 1947 roku, a rozpoczął się od Franciszka Ksawerego Branickiego Był to uznany za zdrajcę współtwórca konfederacji targowickiej, przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja. Został on skazany na karę śmierci podczas powstania kościuszkowskiego. Wcześniej dzięki swej zapobiegliwości ożenił się z córką carycy Katarzyny II i gromadził wszelkie dobra ziemskie, głównie na Kijowszczyźnie. Ta linia Branickich miała przez jakiś czas we władaniu m.in. Wilanów.
Lubomirscy herbu Szreniawa bez Krzyża
Lubomirscy wywodzą się z Lubomierza, a ich przodkowie z rodów Szreniawitów lub Drużynnitów. Można ich uznać za postępowych przedsiębiorców, którzy wzbogacili się na soli. Dzierżawili państwowe szyby od królów, a także prywatne kopalnie. Prowadzili wydobycie w wielu miejscowościach w województwie małopolskim. Swoją fortunę pomnażali przez pożyczki i inwestycje. Byli przy tym pionierami nowych technologii zakładając gorzelnie, cukrownie i fabryki.
Inwestowali też bardzo w nieruchomości. Wśród ich najważniejszych włości oprócz Lubomierza można wymienić Nowy Wiśnicz, Bochnię, Wieliczkę, Łańcut, Baranów Sandomierski, Puławy, Rzeszów, Równe, Tarnów, Jarosław, Przeworsk i Janowiec nad Wisłą. Mieli wiele pałaców na terenie większych polskich miast (m.in. Warszawy, Krakowa, Rzeszowa), a także m.in. we Lwowie, Dreźnie, Wiedniu czy Paryżu.
Lubomirskich dzieli się na pięć głównych linii. Sprawowali oni wysokie urzędy państwowe, a wpływy pomnażali przez liczne małżeństwa (z Ostrogoskimi, Ossolińskimi, Radziwiłłami, czy też Zasławskimi). Uzyskali też tytuł książęcy, Stanisławowi Lubomirskiemu Ferdynand III nadał godność księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Lubomirscy byli nawet kandydatami do tronu polskiego po śmierci Jana III Sobieskiego w osobie Hieronima Augustyna. W rodzie tym byli zarówno awanturnicy, uczestnicy konfederacji barskiej, zwolennicy reform, mecenasi sztuki, jak i filantropi i konspiratorzy. To bardzo rozgałęziony ród, o nim samym można napisać dziesiątki artykułów.
Do dziś zostają zapamiętani m.in. jako fundatorzy: od budowy zamków, szkół przez oświetlenie ulic po zakładanie misji, wspieranie klasztorów, wspieranie kompozytorów, budowę pomników, gromadzenie dóbr kultury i wiele, wiele innych. Ich potomkowie żyją do dziś (m.in. dzieci Jana Eugeniusza Lubomirskiego-Lanckorońskiego i Dominiki Kulczyk).
Poniatowscy herbu Ciołek
Najbardziej znanym przedstawicielem rodu był Stanisław August Poniatowski, król Polski. Poniatowscy mieli swą posiadłość w Poniatowie w woj. lubelskim, ale nie do końca wiadomo, czy to od tej miejscowości wywodzi się nazwa rodu i czy nie mieli korzeni włoskich. Ród zawdzięczał swą pozycję m.in. Stanisławowi Poniatowskiemu, ojcowi Stanisława Augusta. Dosłużył się on w wojsku stopnia generała, poparł Augusta II Mocnego, a następnie przez małżeństwo z Konstancją Czartoryską wżenił się w Familię i został jej stronnikiem.
Przedstawiciele książęcego roku Poniatowskich byli książętami w Wielkim Księstwie Toskanii i mają także korzenie włoskie. Większość potomków wymarła na przełomie XVIII i XIX wieku, ale część żyje do dziś.
Wśród polskich posiadłości Poniatowskich należy wymienić Jabłonną i Kozienice. Ich wille i pałace stoją też m.in. we Włoszech (Livorno, Florencja) i Ukrainie (Korsuń).
Raczyńscy herbu Nałęcz
Rody magnackie takie jak Raczyńscy mieli wiele posiadłości. Wsławili się jednak głównie na Wielkopolsce, gdzie stoi okazały pałac w Rogalinie. Podobno ród wywodzi się już od jednego z rycerzy Mieszka I.
Michał Kazimierz Raczyński był pierwszym z rodu. Magnaci swoją siedzibę mieli także w Obrzycku. W Poznaniu założyli z kolei Bibliotekę Raczyńskich. Gromadzili liczne dzieła sztuki, które dziś można oglądać w rogalińskim pałacu. Jest tam też powozownia, dawne stajnie i okazały park z pomnikowymi dębami.
Czytaj więcej: Dęby rogalińskie – Lech, Czech i Rus
Potomkowie Raczyńskich żyją do dziś. Edward Bernard Raczyński był prezydentem RP na uchodźstwie w latach 1979-1986. Był najdłużej żyjącym prezydentem.
Pułascy herbu Ślepowron
Czy Pułascy herbu Ślepowron także wywodzą się z Puław? Ten ród drobnoszlachecki ma korzenie w miejscowości Pułazie-Świerże, która dziś leży w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Szepietowo.
Pułascy wsławili się w konfederacji barskiej. Najbardziej znanym przedstawicielem rodu był Kazimierz Pułaski, generał podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Nazwany został ojcem amerykańskiej kawalerii.