W Polsce nie brakuje udanych renowacji zabytkowych budynków, dzięki czemu możemy docenić ich wartość historyczną. Dla tego typu inwestycji powstał konkurs Zabytek Zadbany. Oto wybrane budowle, które zdobyły laury i wyróżnienia jako najlepiej zadbane zabytki w Polsce 2022. Pełna lista laureatów na końcu tekstu.
Zamek Książ
Zamek Książ został tegorocznym laureatem w kategorii specjalnej: właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem. Jury przyznało ją za wieloletnią kompleksową opiekę nad jednym z największych zespołów zamkowych w Polsce. Właściciel prowadzi prace badawcze, remontowe i konserwacyjne systematycznie, a ruch turystyczny jest z kolei podporządkowany wartościom zabytkowym obiektu.
Pierwotny zamek książąt świdnickich stanął w tym miejscu w latach 1288-1291. Kolejne części powstawały wraz ze zmianami właścicieli, a w roku 1509 całość przejął ród Hochbergów. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej rezydencja została przebudowana w stylu barokowym, choć część piastowskiego zamku się zachowała. Kolejna znacząca przebudowa miała miejsce w latach 1908-1923, powstały wtedy dwa neorenesansowe skrzydła. Prace w latach 1943-45 były z kolei prowadzone na potrzeby siedziby sztabu naczelnego wodza III Rzeszy. Wtedy powstały podziemne tunele o nie do końca znanym dziś przeznaczeniu.
Czytaj także: Tunele pod zamkiem Książ. Co skrywają?
Ratusz w Brzegu
Ratusz w Brzegu w woj. opolskim dostał wyróżnienie za utrwalenie wartości zabytkowej obiektu. Przyznano je za przywrócenie ratusza w przestrzeni miejskiej w jego renesansowej szacie, poprzedzone wykonaniem rzetelnych prac konserwatorskich.
Siedziba brzeskich rajców powstała w latach 1569-1577 w stylu renesansowym w miejscu średniowiecznego ratusza zniszczonego w pożarze. Na murach poprzedniej budowli zbudowano gmach w nowym stylu, w którym wykonano od tamtej pory kilka przeróbek. Nadbudowano między innymi wieżę zegarową w 1577 roku. Ostatnie prace remontowe prowadzone były od 2014 oraz od 2019 roku, a w ich efekcie odnowiono elewacje, portale i drzwi zewnętrzne. Wewnątrz musicie zobaczyć odrestaurowane sale: Stropową i Lustrzaną.
Czytaj więcej: Brzeg – atrakcje miasta Piastów (Top 10)
Ptaszarnia, mur i altana wrocławskiego zoo
ZOO Wrocław zdobyło nagrodę w „kategorii utrwalenia wartości zabytkowej obiektu”. Komisja doceniła przyjęcie właściwych rozwiązań konserwatorskich oraz zachowanie w maksymalnym stopniu oryginalnych elementów, konstrukcji i detali architektonicznych. Jednocześnie pierwotna funkcja budynku Ptaszarni, altany nad stawem i muru ogrodzeniowego się nie zmieniła.
Ptaszarnia, altana i mur to zadbane zabytki leżące w najstarszej części ogrodu zoologicznego. Zaprojektowaną przez Carla Schmidta Ptaszarnię otwarto w 1889 roku. Mur ogrodzeniowy powstał około 1863 toku, z kolei altana powstała w 1892 roku. Takich altan nad stawem w starej części zoo było kilka, a ta jedna zachowała się do naszych czasów.
Wszystkie te obiekty były w złym stanie technicznym. Ich remonty były poprzedzone kwerendą historyczną i zebraniem materiału ikonograficznego. Z pietyzmem odrestaurowano mur, altanę i pawilon, a jednocześnie przystosowano Ptaszarnię do współczesnych wymogów hodowli i ekspozycji.
Czytaj więcej: Zoo Wrocław – miejsce z misją, które działa od niemal 160 lat
Fort pancerny 52A „Łapianka”
Wyróżnienie w kategorii „rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu” otrzymał krakowski fort „Łapianka”. Doceniono go za utrwalenie kompozycji historycznej dzieła architektury militarnej oraz przywrócenie oryginalnego ukształtowania i pokrycia terenu z użyciem tradycyjnych technik ziemnych i nasadzeń.
„Łapianką” nazywamy pomocniczy fort pancerny Jugowice 52a, stanowiący element założenia obronnego dawnej Twierdzy Kraków. Fort powstał w latach 1896-1902 w celu umożliwienia kontroli traktatu wiedeńskiego (dzisiejszej ul. Zakopiańskiej). Był jednym z 14 analogicznych fortów tworzących pierścień obronny wokół miasta. Twierdzę Kraków uznaje się za jedno z najwybitniejszych dzieł fortyfikacyjnych w XIX-wiecznej Europie.
Dom Wiedemanna
Dom Wiedemanna w Pruszczu Gdańskim zwany „pruszczańskim dworem” to budynek mieszkalny z przełomu XVIII i XIX wieku. Należał najpierw do rodziny Schlentherów, a następnie Wiedemannów i był miejscem spotkań miejscowej elity. To tu bogaci mieszczanie decydowali o budowie lazaretu czy cukrowni, natomiast po śmierci ostatnich Wiedemannów dom trafił w ręce gminy. Najpierw był szkołą, potem, po wojnie, ponownie stał się domem mieszkalnym. Ze względu na zły stan techniczny wyłączono go z użytkowania, a dopiero remont przywrócił my świetność i przystosował do nowej funkcji kulturalno-edukacyjnej.
Wyróżnienie w kategorii „adaptacja obiektów zabytkowych” Dom Wiedemanna zdobył za zachowanie historycznej formy i wprowadzenie nowej funkcji edukacyjnej i wystawienniczej. Komisja konkursu na najbardziej zadbane zabytki doceniła także przystosowanie zabytkowego obiektu dla potrzeb osób z niepełnosprawnościami.
Szkoła muzyczna w Żaganiu
Żagań może się pochwalić prawdziwą perełką architektoniczną. To gmach wzniesiony w latach 1851-1859 z fundacji księżnej Doroty Telleyrand-Perigord jako zespół szpitalny. Wokół księżna nakazała posadzić ogród, gdzie chorzy mogli spacerować i dochodzić do pełni sił. Wokół szpitala powstało także kilka innych budynków, w tym Dom Marii stanowiący pensję dla dziewcząt i szkołę z internatem dla chłopców.
W 2006 roku zespół poszpitalny został przekazany Państwowej Szkole Muzycznej II Stopnia w Żaganiu. Mieści się ona w budynku głównym, dawnym Domu Marii i budynku portierni. Piękna neogotycka budowla główna wzniesiona jest z cegły i zdobiona bogatymi detalami architektonicznymi, a w efekcie przypomina uczniom zamek Hogwart z książek o Harrym Potterze.
Wyróżnienie w kategorii „adaptacja obiektów zabytkowych” komisja przyznała za adaptację przeprowadzoną z poszanowaniem historycznego materiału. Doceniła także zachowanie i zwiększenie czytelności detali architektonicznych i wystroju historycznego. Tak zadbane zabytki aż chce się oglądać.
Biała Fabryka w Łodzi
W kategorii „zabytki techniki” wyróżnienie zdobył zespół Białej Fabryki (Budynek A), którym obecnie zarządza Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi. Zdecydowały o tym rzetelnie przeprowadzone, poprzedzeniami badaniami prace konserwatorskie, które w efekcie przywróciły historyczny wygląd obiektu.
Fabryka jest symbolem włókienniczego przemysłu w Łodzi. Została wzniesiona przez Ludwika Geyera w latach 1835-1838, natomiast od 1840 roku działała tam pierwsza w Łodzi maszyna parowa, co rozpoczęło erę nowoczesnego przemysłu włókienniczego. Już wówczas fabryka zatrudniała 600 osób, a ostatecznie dobudowano do niej kolejne skrzydła. Swoją nazwę fabryka zawdzięcza białemu tynkowi. Jej wygląd z pietyzmem odrestaurowano, a wewnątrz można oglądać dziś ekspozycję maszyn przędzalniczych i tkackich.
Czytaj także: Najciekawsze muzea techniki w Polsce
Cerkiew w Bartnem
Piękna greckokatolicka cerkiew w Bartnem w woj. małopolskim jest przykładem łemkowskiego budownictwa sakralnego, co więcej w niezmienionej formie z pierwszej połowy XIX wieku. Pierwsza świątynia stanęła w tym miejscu najpewniej w połowie XVIII wieku, a w 1842 roku ją przebudowano. W niezmienionej formie, choć po renowacji, funkcjonuje do dziś.
Po wysiedleniu łemkowskiej ludności z tych terenów w 1947 roku, nikt nie potrzebował cerkwi, dlatego też stopniowo popadała ona w ruinę. W latach 60. przejął ją Państwowy Fundusz Ziemi i w wyniku modernizacji w 1970 roku przekształcił w muzeum. Cerkiew weszła w skład rezerwatu obejmującego tradycyjną wiejską zabudowę, natomiast kolejny kompleksowy remont rozpoczął się w 2018 roku. Obecnie cerkiew jest oddziałem Muzeum – Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach.
W środku można podziwiać zabytkowe polichromie, późnobarokowy ikonostas z XVIII wieku, a także ołtarz boczny z ikoną Ukrzyżowania z 1798 roku. Godne podziwu są XVIII-wieczne ikony z wizerunkami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa Pantokratora. Cerkiew zdobyła wyróżnienie w konkursie na najlepiej zadbane zabytki w kategorii „architektura i budownictwo drewniane”.
Wszyscy laureaci konkursu „Zabytek Zadbany” 2022
Oto najlepiej zadbane zabytki w 2022 roku, które z pewnością polecamy zobaczyć.
Kategoria: Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem
Laureatami kategorii specjalnej dla właściwego użytkowania i stałej opieki nad zabytkiem zostali ex aequo: Zamek Książ w Wałbrzychu i kamienica przy Al. Kościuszki 14 w Częstochowie.
Kategoria: Utrwalenia wartości zabytkowej obiektu
Laureat: Gmina Złoty Stok za prace przy mauzoleum rodu Guttlerów w Złotym Stoku.
Wyróżnienia:
- ratusz w Brzegu (woj. opolskie, właściciel: Gmina Brzeg),
- kościół rektorski Świętego Jana Chrzciciela w Gnieźnie (woj. wielkopolskie, właściciel: Rektorat Kościoła Świętego Jana Chrzciciela w Gnieźnie),
- budynek ptaszarni, altana nad stawem, mur ogrodzeniowy – zespół obiektów ogrodu zoologicznego we Wrocławiu (woj. dolnośląskie, właściciel: ZOO Wrocław Sp. z o.o.).
Kategoria: Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu
Laureat: Gmina Tarnów za prace przy Cmentarzu z okresu pierwszej wojny światowej w Błoniu
Wyróżnienia:
- wieża widokowa wraz z otoczeniem w Cedyni (woj. zachodniopomorskie, właściciel: Gmina Cedynia),
- lapidarium na dawnym cmentarzu ewangelickim w Dołujach (woj. zachodniopomorskie, właściciel: Gmina Dobra),
- fort pancerny nr 52 a „Łapianka” w Krakowie (woj. małopolskie, zarządca: Zarząd Budynków Komunalnych w Krakowie).
Kategoria: Adaptacja obiektów zabytkowych
Laureat: Spółka Gdańska Infrastruktura Wodociągowo-Kanalizacyjna za prace przy kamienicy przy ul. Rycerskiej 10 w Gdańsku
Wyróżnienia:
- dom Wiedemanna w Pruszczu Gdańskim (woj. pomorskie, właściciel: Gmina Miejska Pruszcz Gdański),
- synagoga w Sompolnie (woj. wielkopolskie, właściciel: Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Sompolnie),
- siedziba Państwowej Szkoły Muzycznej w Żaganiu (woj. lubuskie, zarządca: Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia w Żaganiu).
Kategoria: Architektura i budownictwo drewniane
Laureat: Gmina miasta Pyzdry za prace przy domu podcieniowym w Pyzdrach
Czytaj więcej o domu w Pyzdrach: Szlak Piastowski – atrakcje, arcyciekawe miejsca i ludzie do odkrycia
Wyróżnienia:
- cerkiew greckokatolicka Świętych Kasmy i Damiana w Bartnem (woj. małopolskie, zarządca: Muzeum Dworów Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach),
- chata Jana Raka w Husowie (woj. podkarpackie, właściciel: Gmina Markowa),
- kościół parafialny Oczyszczenia NMP w Starymgrodzie (woj. wielkopolskie, właściciel: Parafia Rzymskokatolicka Oczyszczenia NMP w Starymgrodzie).
Kategoria: Zabytki techniki
Laureat: Spółka Stocznia Cesarska Development za prace przy dawnej remizie Stoczni Gdańskiej w Gdańsku
Wyróżnienia:
- dworzec kolejowy w Białymstoku (woj. podlaskie, właściciel: Polskie Koleje Państwowe S.A.),
- Muzeum Hutnictwa w Chorzowie (woj. śląskie, właściciel: Miasto Chorzów),
- budynek A – Biała Fabryka w Łodzi (woj. łódzkie, właściciel: Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi).
Źródło: „Zabytek Zadbany AD 2022”, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2022.